İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Sorunlarının Ekonomik Etkileri ve İşgücü Kayıpları

/ Blog / Yazan

İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Sorunlarının Ekonomik Etkileri ve İşgücü Kayıpları Üzerine Analiz

 

1. Giriş: İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Sorunlarına Genel Bakış

İş hayatının dinamikleri, çalışanların fiziksel ve psikososyal risk faktörlerine maruz kalmasına neden olmakta, bu durum kas iskelet sistemi rahatsızlıklarının (KİSS) yaygın bir sağlık sorunu olarak ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Ağrı, hareket kısıtlanması ve sakatlanmalarla seyreden bu durumlar, işe bağlı olarak geliştiğinde Mesleki Kas İskelet Hastalıkları (MKİH) olarak tanımlanmaktadır.1 MKİH’nın temelinde tekrarlamalı ve zorlamalı hareketler, vücudun uygunsuz pozisyonlarda kullanımı ve ergonomik yetersizlikler gibi faktörler bulunmaktadır.1 Mesleki hastalıkların yaklaşık yarısını oluşturan KİSS’ler arasında özellikle el ve el bileği (%45), omuz (%32) ve dirsek problemleri (%19) sıklıkla görülmektedir.2

1.1. Tanım ve Yaygınlık (Küresel ve Türkiye)

Kas iskelet sistemi rahatsızlıkları, dünya genelinde kronik ağrı, engellilik ve yaşam kalitesi kaybının başlıca nedenleri arasında yer almaktadır.3 Avrupa’da her üç kişiden birinin KİSS bildirmesi, bu rahatsızlıkların toplamda 150 milyon kişiyi etkilediğini göstermektedir.3 Avrupa’daki işe bağlı sağlık sorunlarının yaklaşık %60’ının KİSS kaynaklı olduğu belirtilmektedir.4 Amerika Birleşik Devletleri’nde de yetişkin nüfusun yarısından fazlası KİSS’ten muzdariptir.6 Bel ağrısı ise küresel çapta engelliliğin ve üretkenlik kaybının önde gelen bir nedeni olup, 600 milyondan fazla insanı etkilemekte ve bu sayının önümüzdeki 20 yıl içinde 800 milyona ulaşması beklenmektedir.6

Türkiye’de, bel, boyun, üst ve alt ekstremiteleri etkileyen birçok kas iskelet hastalığı yasalarda meslek hastalığı olarak kabul edilmektedir.1 Ancak, MKİH’nın sıklığı, risk etkenleri, iş günü kaybı, sigorta tazminatları ve maliyeti hakkında yeterli ve güncel veri bulunmamaktadır.1 2006-2007 TÜİK araştırmasına göre, son 12 ay içinde istihdam edilenlerin %3,7’si işe bağlı bir rahatsızlık geçirmiştir; bu oran erkeklerde %3,9, kadınlarda %3 olarak kaydedilmiştir.8 Sektörel bazda madencilik ve taş ocakçılığı (%8,1) ile zanaatkârlar (%4,7) en yüksek riskli meslek grupları arasında yer almaktadır.8

Türkiye’deki veri eksikliği, çok boyutlu olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Kapsamlı ve resmi verilerin yokluğu, sadece istatistiki bir boşluk yaratmakla kalmamakta, aynı zamanda politika yapımını, kaynak tahsisini ve önleyici tedbirlerin etkinliğini derinden etkileyen kritik bir sorun haline gelmektedir. Bir sağlık sorununun gerçek yaygınlığı, maliyeti ve işgücü üzerindeki etkisi tam olarak bilinmediğinde, bu sorunu çözmek için hedefe yönelik ve yeterli stratejiler geliştirilememektedir. Bu veri eksikliği, KİSS’in neden olduğu gizli maliyetlerin (presenteeism, düşük verimlilik, işten ayrılma, yeniden eğitim gibi) görünmez kalmasına yol açmaktadır. Dolaylı maliyetlerin doğrudan maliyetleri katlayabileceği gerçeği göz önüne alındığında 9, bu veri eksikliğinin Türkiye ekonomisi üzerindeki potansiyel olumsuz etkisi daha da derinleşmektedir. Ayrıca, gerçek risk faktörleri ve yaygınlık bilinmediğinde, hedefe yönelik ergonomik müdahaleler ve önleyici programlar etkin bir şekilde tasarlanamamakta, bu da KİSS insidansının potansiyel olarak daha yüksek kalmasına ve işgücü sağlığının genel olarak bozulmasına neden olmaktadır. KİSS’in yasalarda meslek hastalığı olarak kabul edilmesine rağmen 1, veri eksikliği ve farkındalık düşüklüğü 10 teşhis ve bildirim süreçlerini zorlaştırarak, mağdur çalışanların haklarını almasını engelleyebilmektedir.

Küresel düzeyde KİSS’in yaygınlığına ilişkin veriler 3 ile Türkiye’deki düşük bildirim oranları arasında belirgin bir çelişki bulunmaktadır. Avrupa’da işe bağlı sağlık sorunlarının %60’ının KİSS olduğu ve her üç Avrupalıdan birinin KİSS bildirdiği göz önüne alındığında, Türkiye’de 2006-2007 TÜİK verilerine göre işe bağlı rahatsızlık geçirenlerin oranının sadece %3,7 olması 8, ciddi bir eksik bildirim sorununa işaret etmektedir. Bu durum, KİSS’in meslek hastalıkları istatistiklerine yeterince yansımadığına dair 11 güçlü bir göstergedir. Örneğin, 2019 yılı verilerine göre kayıtlara geçen 1091 meslek hastalığı tanısının sadece 72’sinin KİSS olarak sınıflandırılması 1, bu eksik bildirimi çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu durumun olası nedenleri arasında işveren baskısı, işini kaybetme korkusu, hastalıkların gizlenmesi ve Sosyal Güvenlik Kurumu’nun (SGK) kapsam farklılıkları 8 yer alabilir. Ayrıca, KİSS’in genellikle uzun süreli çalışma sonucunda meydana gelen ve erken evrelerde dinlenmeyle geçen 1 yavaş gelişen travmalar olması, tanıyı ve bildirimi zorlaştıran bir faktördür. Bu eksik bildirim, Türkiye’deki iş sağlığı ve güvenliği politikalarının ve kaynak tahsisinin gerçek ihtiyacı karşılamaktan uzak kalmasına neden olmakta, çalışan sağlığını olumsuz etkilemekte ve ekonomik yükü gizlemektedir.

1.2. Risk Faktörleri ve Gelişim Evreleri 

İşe bağlı KİSS’lerin gelişiminde çeşitli risk faktörleri bulunmaktadır. Tekrarlamalı ve zorlamalı hareketler, vücudun kötü pozisyonlarda kullanımı ve ergonomik yetersizlikler başlıca fiziksel risk faktörleridir.1 Özellikle hastane çalışanları için hastaları tutma, kaldırma veya taşıma, uzun süre ayakta kalma veya oturma gibi fiziksel gereksinimler önemli risk faktörleri arasında yer almaktadır.11 Ofis çalışanları için ise sedanter yaşam tarzı ve ergonomik olmayan iş istasyonları KİSS riskini artırmaktadır.6

Fiziksel etkenlerin yanı sıra, ağır iş yükü, gece vardiyası, performans baskısı, mobbing ve işsiz kalma tehdidi gibi psikososyal etkenler de KİSS’in ortaya çıkmasında oldukça belirleyici bir rol oynamaktadır.13 Geleneksel olarak KİSS, tekrarlayan hareketler veya zorlayıcı duruşlar gibi fiziksel risk faktörleriyle ilişkilendirilse de 1, psikososyal faktörlerin bu rahatsızlıkların gelişimindeki kritik rolü göz ardı edilmemelidir. Bu durum, KİSS’in sadece fiziksel bir sorun olmaktan öte, işyerindeki genel çalışma koşulları ve kültürüyle yakından ilişkili olduğunu göstermektedir.

Psikososyal risklerin yeterince dikkate alınmaması, KİSS’e yönelik önleyici tedbirlerin eksik kalmasına yol açmaktadır. Eğer sadece fiziksel ergonomiye odaklanılırsa, çalışanların maruz kaldığı stres, baskı ve belirsizlik gibi faktörlerin neden olduğu kas gerginlikleri ve ağrılar gözden kaçırılmaktadır. Bu durum, KİSS’in erken evrede (dinlenmeyle geçen ağrı) tespit edilip müdahale edilmemesine 1 ve orta/ileri evrelere ilerleyerek kronikleşmesine zemin hazırlamaktadır. Kronikleşen KİSS’ler ise hem bireysel acıyı artırmakta hem de işgücü kaybını ve maliyetleri katlayarak yükseltmektedir.6 Bu durum, iş sağlığı ve güvenliği programlarının sadece fiziksel ergonomiye değil, aynı zamanda iş yükü yönetimi, stres azaltma programları, iş güvencesi ve adil yönetim uygulamaları gibi psikososyal faktörlere de odaklanması gerektiğini ortaya koymaktadır. KİSS’in kronikleşmesinin önlenmesi, hem çalışan refahı hem de işletmelerin uzun vadeli sürdürülebilirliği açısından kritik öneme sahiptir.

Mesleksel KİSS klinik olarak üç evreye ayrılmaktadır:

  • Erken Evre: Çalışma sırasında etkilenen bölgede ağrı ve yorulma hissedilir. Dinlenmeyle bu şikayetler geçer ve çalışanın performansı etkilenmez.1
  • Orta Evre: Ağrı ve yorulma işin başlangıcında hemen ortaya çıkar ve gece boyu devam eder.1
  • İleri Evre: Ağrılar dinlenmeyle geçmez, yaşam kalitesini olumsuz etkiler; güçsüzlük, uyuşma, tutukluk, karıncalanma, koordinasyon bozukluğu ve işlevsel bozukluklar gibi semptomlar görülebilir.2

Aşağıdaki tablo, Türkiye’de işe bağlı sağlık sorunlarının yaygınlığına ilişkin 2006-2007 TÜİK verilerini sunmaktadır. Bu veriler, sınırlı da olsa, risk altındaki grupları belirlemeye yardımcı olmakta ve güncel ve spesifik veri toplama ihtiyacının altını çizmektedir.

Tablo 1: Türkiye’de İşe Bağlı Sağlık Sorunlarının Yaygınlığı ve Sektörel Dağılımı (2006-2007 TÜİK Verileri) 8

Kriter Oran (%)
Son 12 ay içinde işe bağlı rahatsızlık geçirenler (Toplam) 3,7
Erkeklerde işe bağlı rahatsızlık geçirenler 3,9
Kadınlarda işe bağlı rahatsızlık geçirenler 3,0
15-24 yaş grubunda işe bağlı rahatsızlık geçirenler 1,6
35-54 yaş grubunda işe bağlı rahatsızlık geçirenler 4,7
55 ve daha yukarı yaş grubunda işe bağlı rahatsızlık geçirenler 4,5
Okuma-yazma bilmeyenlarda işe bağlı rahatsızlık geçirenler 4,8
Yevmiyeli çalışanlarda işe bağlı rahatsızlık geçirenler 4,9
En yüksek oranlı sektör: Madencilik ve Taş Ocakçılığı 8,1
En yüksek oranlı meslek grubu: Zanaatkârlar ve ilgili işlerde çalışanlar 4,7

 

2. İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Sorunlarının Ekonomik Maliyeti

İşe bağlı kas iskelet sistemi sorunları, hem doğrudan hem de dolaylı yollarla işletmeler ve ulusal ekonomiler üzerinde önemli bir maliyet yükü oluşturmaktadır. Bu maliyetler, küresel düzeyde milyarlarca dolara ulaşmaktadır.

2.1. Doğrudan Maliyetler (Tedavi, İşçi Tazminatları)

Doğrudan maliyetler, KİSS’in teşhis, tedavi, rehabilitasyon süreçleri, ilaç harcamaları ve işçi tazminatları gibi kalemleri içermektedir.9 Amerika Birleşik Devletleri’nde, Çalışma İstatistikleri Bürosu’na (BLS) göre, KİSS’ler yılda 1 milyondan fazla işyeri yaralanmasından sorumlu olup, işverenlere işçi tazminat taleplerinde tahmini 20 milyar dolara mal olmaktadır.9 Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü (NIOSH) tarafından yapılan tahminler, işe bağlı KİSS’lerle ilişkili maliyetlerin yıllık 13 milyar ila 54 milyar dolar arasında değiştiğini göstermektedir.9 Tek bir KİSS vakasının doğrudan maliyeti vaka başına 15.000 ila 85.000 dolar arasında değişebilmektedir.9 İş Güvenliği ve Sağlığı İdaresi (OSHA) ise KİSS’ler için işçi tazminatı tıbbi maliyetlerinin vaka başına 30.000 ila 80.000 dolar arasında olduğunu tahmin etmektedir.9 Spesifik olarak, bir burkulmanın doğrudan maliyeti ortalama 28.866 dolar, bir zorlanmanın ise 33.528 dolardır.15

2.2. Dolaylı Maliyetler (Üretkenlik Kaybı, Yeniden Eğitim, İşten Ayrılma)

Doğrudan maliyetlerin yanı sıra, KİSS’in yol açtığı dolaylı maliyetler genellikle göz ardı edilmekle birlikte, ekonomik etki açısından çok daha büyük olabilmektedir. Bu dolaylı maliyetler; kayıp üretkenlik, presenteeism (işte varolmama), yeniden eğitim ve işe alım giderleri, işten ayrılma oranlarındaki artış, ürün kusurları ve işyeri morali üzerindeki olumsuz etkileri kapsamaktadır.9 Hükümet verilerine göre, dolaylı maliyetler doğrudan maliyetleri ikiye veya üçe katlayabilirken 9, bazı araştırmalar bu oranın beş kata kadar çıkabileceğini belirtmektedir.15

OSHA’nın Safety Pays hesaplayıcısı kullanılarak yapılan bir örnekte, işe bağlı bir zorlanmanın dolaylı maliyeti (üretkenlik kaybı ve personel yeniden tahsisi nedeniyle) tahmini 35.225 dolardır.9 Bu tür dolaylı maliyetleri karşılamak için bir şirketin satışlarını 1.1 milyon dolardan fazla artırmak zorunda kalabileceği tahmin edilmektedir.9 İşle ilgili yaralanmalar nedeniyle oluşan devamsızlıklar, üretkenlikte ortalama %36,6’lık bir düşüşe yol açmakta ve işletmelere saatlik çalışan başına yılda yaklaşık 3.600 dolara mal olmaktadır.9 Devamsızlık nedeniyle bir çalışanın yerine yeni bir çalışanın işe alınmasının ortalama maliyeti yaklaşık 4.700 dolar olsa da, bazı işverenler bu maliyetin pozisyonun maaşının üç ila dört katı olabileceğini tahmin etmektedir.9 Bu durum, 60.000 dolar maaş alan bir pozisyonu doldurmak için 180.000 dolar veya daha fazla harcama yapılabileceği anlamına gelmektedir.9

2.3. Küresel ve Avrupa Verileri

İşe bağlı kas iskelet sistemi sorunlarının ekonomik yükü küresel ölçekte de oldukça büyüktür. Uluslararası Sosyal Güvenlik Birliği (ISSA) tahminlerine göre, ölümcül olmayan iş kazalarının maliyeti dünya gayri safi yurt içi hasılasının (GSYİH) yaklaşık %4’üne eşittir.16 Düşük ve orta gelirli ülkelerde bu oran GSYİH’nin %10’una kadar çıkabilmektedir.16 ABD’de Ulusal Bilim Akademisi, 1999’da işe bağlı KİSS için yapılan harcamanın 1 trilyon ABD dolarını aştığını bildirmiştir.10 Kaiser Permanente’ye göre, ABD’deki işverenler KİSS tedavileri için yıllık 353 milyar dolar harcamakta, bu da toplam tıbbi maliyetlerinin yaklaşık %15’ini oluşturmaktadır.6 Artritli bir çalışan yıllık sağlık maliyetlerine 8.919 dolar, romatoid artritli bir çalışan ise yaklaşık 7.500 dolar eklemektedir.6

Avrupa’da KİSS ve yaralanmaların doğrudan maliyetleri, sağlık hizmetlerinde açık ara en büyük maliyet segmentini oluşturmaktadır.3 Bu bozukluklar, çalışan nüfusta çok önemli verimlilik kaybına ve sosyal harcamalara yol açmakta olup, bazı ülkelerde GSYİH’nin %1-2’sine eşdeğerdir.3 Örneğin, Almanya’da 2016 yılında KİSS’ler 17,2 milyar Avro üretim kaybı maliyetine ve 30,4 milyar Avro brüt katma değer kaybına neden olmuştur; bu da GSYİH’nin sırasıyla %0,5 ve %1,0’ini temsil etmektedir.3 Avrupa bölgesinde KİSS’den kaynaklanan sağlık hizmeti maliyetleri ve üretkenlik kayıpları toplamda 240 milyar Avroya ulaşmıştır.17

2.4. Türkiye’deki Mevcut Veriler ve Veri Eksikliği

Türkiye’de Mesleki Kas İskelet Hastalıkları (MKİH)’nın sıklığı, risk etkenleri, iş günü kaybı, sigorta tazminatları ve maliyeti konusunda maalesef yeterli veri bulunmamaktadır.1 Ankara’daki bir hastanenin çalışanları üzerine yapılan bir çalışmada, işe bağlı KİSS’in doğrudan maliyetinin yılda 20 milyar dolar, dolaylı maliyetler de eklendiğinde toplam maliyetin 100 milyar dolara çıktığı belirtilmektedir.1 Ancak bu rakamın kaynağı ve genellenebilirliği konusunda dikkatli olunmalıdır, zira bu bir referans alıntısıdır ve Türkiye geneli için doğrudan bir resmi istatistik değildir. 2019 yılı verilerine göre kayıtlara geçen 1091 meslek hastalığı tanısının sadece 72’si KİSS başlığı altında sınıflandırılmıştır.1

Türkiye’deki maliyet tahminlerinin güvenilirliği ve politika boşluğu, mevcut verilerdeki tutarsızlıklarla ortaya çıkmaktadır. Bir yandan resmi kaynaklar Türkiye’de KİSS maliyetleri hakkında “veri maalesef yoktur” derken 1, diğer yandan bir akademik çalışma referansı oldukça yüksek bir toplam maliyetten bahsetmektedir.1 Eğer 100 milyar dolarlık tahmin doğruysa, bu rakam Türkiye GSYİH’sinin önemli bir yüzdesine denk gelmekte ve küresel/Avrupa verileriyle (GSYİH’nin %1-10’u) 3 uyumlu olabilmektedir. Ancak, bu tekil bir akademik çalışmanın referansı olup, ulusal düzeyde resmi bir istatistik değildir. Bu çelişki, Türkiye’de KİSS’in gerçek ekonomik yükünün tam olarak anlaşılamadığı ve bu nedenle etkili ulusal politikaların geliştirilmesinin önünde ciddi bir engel olduğu anlamına gelmektedir. Güvenilir maliyet verileri, işverenleri ve hükümeti önleyici tedbirlere yatırım yapmaya ikna etmek, sağlık sistemindeki kaynakları doğru tahsis etmek ve iş sağlığı ve güvenliği mevzuatını güçlendirmek için temel bir argüman sağlayacaktır. Mevcut veri boşluğu, sorunun ciddiyetinin hafife alınmasına ve gerekli müdahalelerin gecikmesine yol açmaktadır.

Aşağıdaki tablo, işe bağlı kas iskelet sistemi sorunlarının uluslararası düzeydeki tahmini doğrudan ve dolaylı maliyetlerini özetlemektedir. Bu veriler, Türkiye’deki veri eksikliği göz önüne alındığında, potansiyel maliyetlerin büyüklüğünü tahmin etmek ve bu alandaki yatırımın önemini vurgulamak için kritik bir referans noktası sağlamaktadır.

Tablo 2: İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Sorunlarının Tahmini Doğrudan ve Dolaylı Maliyetleri (Uluslararası Veriler) 3

Maliyet Türü Tahmini Maliyet (ABD Doları/Avro) Kaynak
ABD Yıllık İşçi Tazminatı (Doğrudan) 20 milyar $ BLS
ABD Yıllık Toplam Maliyet (NIOSH Tahmini) 13-54 milyar $ NIOSH
ABD Yıllık Tedavi Harcaması 353 milyar $ Kaiser Permanente
ABD 1999 Yılı Toplam Harcama 1 trilyon $ National Academy of Sciences
Tek KİSS Vakası Doğrudan Maliyet 15.000 – 85.000 $ Hükümet Verileri
Tek KİSS Vakası İşçi Tazminatı Tıbbi Maliyeti 30.000 – 80.000 $ OSHA
Dolaylı Maliyetlerin Doğrudan Maliyetlere Oranı 2-5 katı Hükümet Verileri, Ergonomics Center
Burkulma Doğrudan Maliyet 28.866 $ OSHA Safety Pays Calculator
Burkulma Dolaylı Maliyet 31.752 $ OSHA Safety Pays Calculator
Zorlanma Doğrudan Maliyet 33.528 $ OSHA Safety Pays Calculator
Zorlanma Dolaylı Maliyet 36.880 $ OSHA Safety Pays Calculator
Avrupa Toplam Maliyet (GSYİH Oranı) %1-2 GSYİH NCBI Bookshelf
Almanya Üretim Kaybı (2016) 17,2 milyar Avro NCBI Bookshelf
Almanya Brüt Katma Değer Kaybı (2016) 30,4 milyar Avro NCBI Bookshelf
Avrupa Sağlık + Üretkenlik Kaybı 240 milyar Avro PMC NCBI

 

3. İş Gücü Kayıpları: Devamsızlık ve Presenteeism

İşe bağlı kas iskelet sistemi sorunları, çalışanların işe devamlılığını ve işyerindeki üretkenliğini doğrudan etkileyerek önemli işgücü kayıplarına yol açmaktadır. Bu kayıplar hem devamsızlık (absenteeism) hem de presenteeism (işte varolmama) şeklinde kendini göstermektedir.

3.1. Devamsızlık (Absenteeism) Oranları ve Süreleri

KİSS, dünya genelinde işe devamsızlığın önemli bir nedenidir. Düşük bel ağrısı olan çalışanların %20’si bir aydan fazla, %10’u ise yıllık üç aydan fazla işe devamsızlık yapmaktadır.6 Diz ağrısı yaşayan çalışanlar yılda ortalama 19 gün işe devamsızlık yapabilirken 6, en az bir KİSS’i olan çalışanlar yılda ortalama 14 iş günü devamsızlık yapmıştır.6 İnşaat işçileri, yaptıkları işin doğası gereği KİSS nedeniyle işe devamsızlık yapmaya özellikle eğilimlidir.6 Birleşik Krallık’ta 2022/23 yılında KİSS nedeniyle 6.6 milyon iş günü kaybedilmiştir.7 Bu rahatsızlıklar, tüm işyeri devamsızlıklarının %20’sini oluşturmakta ve vaka başına ortalama devamsızlık süresi 14 gün olarak kaydedilmiştir.7

Türkiye’de ise 2022 yılında iş kazalarından kaynaklanan geçici iş göremezlik süreleri erkek çalışanlarda 4.214.527 gün, kadın çalışanlarda 598.070 gün olarak gerçekleşmiştir.18 Omurga hastalığı olan çalışanların ortalama rapor süresi işyeri sağlık merkezinden alınan raporlarda 1.8 gün, ankilozan spondilit için 0.5 gündür.12 İkinci ve üçüncü basamak hastanelerden alınan raporlarda ise omurga hastalıkları için 5 gün, ankilozan spondilit için 2 gündür.12 Romatoid artrit hastaları yıllık ortalama 1.3 gün işten ayrı kalmaktadır.12

Avrupa ülkeleri arasında Türkiye’de çalışan ortalama istirahat süresi 4.6 gün iken, haftalık ortalama çalışma süresi 52.9 saattir.12 Türkiye’nin istirahat günü olarak en düşük sayılara sahipken, haftalık çalışma saatlerinde en fazla çalışılan ülke olarak görülmesi, önemli bir çelişkiyi ortaya koymaktadır.12 Uluslararası veriler (ABD, İngiltere) KİSS nedeniyle önemli iş günü kayıplarını (yılda 14-19 gün) gösterirken 6, Türkiye’deki omurga ve romatoid artrit hastaları için bildirilen ortalama istirahat sürelerinin (0.5-5 gün) 12 çok daha düşük olması, Türkiye’de KİSS’ten muzdarip çalışanların, hastalıklarına rağmen işe gitme eğiliminde olduğunu veya hastalıklarını gizlediğini güçlü bir şekilde düşündürmektedir.12

Bu durumun olası nedenleri arasında işini kaybetme korkusu, işveren baskısı ve SGK’nın 7 gün ve üzeri istirahatleri ödemesi nedeniyle kısa süreli raporların kayda alınmaması yer alabilir.12 Bu durum, devamsızlık verilerinin KİSS’in gerçek işgücü kaybı üzerindeki etkisini tam olarak yansıtmamasına neden olmaktadır. Çalışanların hastalıklarına rağmen işe devam etmeleri, üretkenlik düşüşüne yol açan ve genellikle gözden kaçan “presenteeism” sorununu derinleştirmektedir. Bu durum, Türkiye’de KİSS’in gerçek işgücü kaybının resmi istatistiklerden çok daha yüksek olabileceği ve bu “gizli işgücü kaybının” ekonomik etkilerinin yeterince anlaşılamadığı anlamına gelmektedir.

3.2. Presenteeism (İşte Varolmama) ve Verimlilik Kaybı

Presenteeism, çalışanların fiziksel olarak işyerinde bulunmalarına rağmen, sağlık sorunları (fiziksel veya psikolojik) nedeniyle işlerini tam kapasiteyle yerine getirememelerini ifade etmektedir.14 Bu durum, devamsızlığa kıyasla daha az görünür olsa da, işletmeler için çok daha büyük bir verimlilik ve maliyet kaybına yol açabilmektedir.14 KİSS’ten kaynaklanan kronik ağrısı olan bir çalışanın presenteeism maliyeti, kayıp üretkenlikte yılda 3.000 ila 10.000 dolar arasında değişebilir.9 Genel olarak, presenteeism, etkilenen işçi başına üretkenliği %20 ila %40 oranında azaltabilir.9 KİSS’ten kaynaklanan kronik ağrı yaşayan çalışanlar, haftada yaklaşık 5.5 saatlik bir üretkenlik kaybı yaşayabilirler.7

Presenteeism’in devamsızlıktan daha fazla verimlilik kaybına neden olduğu, birçok araştırma ile desteklenmektedir. Tampa İşgören Sağlık Koalisyonu tarafından 17 rahatsızlık üzerinden yapılan araştırmada, presenteeism’in örgütlerde devamsızlığa göre 7.5 kat daha fazla verimlilik kaybına neden olduğu tespit edilmiştir.14 ABD’de faaliyet gösteren işletmelerin presenteeism’den kaynaklanan ortalama giderlerinin devamsızlığa oranla 7-10 kat daha büyük olduğu ve bu kaybın yılda 150-250 milyar dolar arasında verimlilik kaybına yol açtığı belirtilmiştir.14 Bazı çalışmalar, presenteeism’in neden olduğu verimlilik kayıplarının devamsızlıktan 18-61 kat daha fazla olabileceğini ortaya koymaktadır.14 Bu durum, presenteeism’in “buzdağı etkisi”ni açıkça göstermektedir: görünürdeki devamsızlık maliyetlerinin altında, çok daha büyük ve yıkıcı bir gizli maliyet yatmaktadır.

Presenteeism’in devamsızlıktan daha büyük verimlilik kaybına yol açması, birkaç temel mekanizma ile açıklanabilir. İlk olarak, devamsızlık sadece işe gelmeyen çalışanın performans kaybı ile ilgiliyken, presenteeism rahatsız olan çalışanın iş başında olmasına rağmen görevlerini tam olarak yerine getirememesi durumudur. Bu, düşük kaliteli üretim, daha yavaş çalışma, hatalar yapma ve aynı işleri tekrarlama gibi sonuçlara yol açar.14 İkincisi, presenteeism, rahatsızlığın bulaşma riski nedeniyle işgörenin etkileşimde bulunduğu tüm işgörenleri ilgilendirmektedir. Özellikle hizmet sektöründe, çalışanlar ve müşteriler arasındaki yüz yüze etkileşimin daha yüksek olması nedeniyle hastalığın yayılma riski çok daha ciddidir.14 Üçüncüsü, performansı düşük olan çalışanların çeşitli nedenlerle iş arkadaşlarının da performansını olumsuz yönde etkileme ihtimali bulunmaktadır.14 Son olarak, verimlilik düşüşüne bağlı olarak işletmelerde dolaylı maliyetler yükselmektedir. İşverenler bu verimlilik kaybını engellemek için ya daha fazla çalışan istihdam etmeli ya da satışlarda, gelirlerde ve karlarda düşüşe katlanmak zorunda kalmaktadır.14

Aşağıdaki tablo, presenteeism’in devamsızlıktan kaynaklanan verimlilik kaybına oranını gösteren uluslararası araştırmaların bulgularını özetlemektedir.

Tablo 3: Presenteeism’in Devamsızlıktan Kaynaklanan Verimlilik Kaybına Oranı (Uluslararası Veriler) 14

Araştırma/Kuruluş Presenteeism’in Devamsızlığa Oranı
Tampa İşgören Sağlık Koalisyonu 7.5 kat daha fazla
ABD İşletmeleri (Ortalama) 7-10 kat daha büyük
Cullen ve McLaughlin (2006) 32 kat daha fazla
Caverley vd. (2007) 18-61 kat daha fazla
Saarvala (2006) (Kanada) Yılda 15-25 milyar $
Nowak (2006) (Kanada) Yılda 15.875-21.250 milyar $
Samuel ve Wilson (2007) (ABD) Yılda 180 milyar $

 

4. İşe Geri Dönüş ve Rehabilitasyon

İşe bağlı kas iskelet sistemi sorunları yaşayan çalışanların işe geri dönüş süreçleri, hem bireysel hem de örgütsel düzeyde karmaşık zorluklar içermektedir. Bu süreçlerde ergonomik müdahaleler ve önleyici programlar kritik bir rol oynamaktadır.

4.1. İşe Geri Dönüş Süreçleri ve Zorlukları

KİSS yaşayan çalışanların işe geri dönüşü, sadece fiziksel iyileşmeyi değil, aynı zamanda psikolojik adaptasyonu ve işyerinde gerekli düzenlemelerin yapılmasını da gerektirmektedir. Düşük bel ağrısı yaşayan çalışanların %20’sinin bir aydan fazla, %10’unun ise yıllık üç aydan fazla işten uzak kalması, uzun süreli işgücü kaybının boyutunu gözler önüne sermektedir.6 Bu durum, işe geri dönüş programlarının önemini artırmaktadır.

Türkiye’deki veriler, işe geri dönüş sürelerinin uluslararası ortalamaların altında kaldığını göstermektedir. Omurga hastalığı olan çalışanların %61,6’sının işyeri sağlık merkezinden rapor almasına rağmen, ortalama rapor süresi sadece 1,8 gündür.12 Romatoid artrit hastaları ise yıllık ortalama 1,3 gün işten ayrı kalmaktadır.12 Avrupa ülkeleri arasında Türkiye’nin ortalama istirahat süresi 4,6 gün ile en düşük seviyede olması, ancak haftalık ortalama çalışma süresinin 52,9 saat ile en yüksek olması 12, çalışanların hastalıklarına rağmen işe devam etme eğiliminde olduğunu veya hastalıklarını gizlediğini düşündürmektedir. Bu durum, çalışanların işlerini kaybetme korkusu, işveren baskısı veya SGK’nın 7 gün ve üzeri istirahatleri ödemesi gibi faktörlerden kaynaklanabilir.12 Bu, çalışanların tam olarak iyileşmeden işe dönmeleri anlamına gelmekte, bu da presenteeism riskini artırmakta ve uzun vadede sağlık sorunlarının kronikleşmesine yol açabilmektedir.

İşe geri dönüş süreçlerindeki zorluklar, sadece tıbbi tedaviyle sınırlı değildir. Çalışanların işyerinde uygun pozisyonlara yerleştirilmesi, iş yükünün ayarlanması ve psikososyal destek sağlanması, başarılı bir geri dönüş için hayati öneme sahiptir. İşyerinde ergonomik düzenlemelerin yapılmaması veya yetersiz kalması, iyileşen çalışanın tekrar sakatlanma riskini artırmakta ve işe geri dönüş sürecini sekteye uğratmaktadır.

4.2. Ergonomik Müdahalelerin Rolü ve Maliyet Etkinliği

Ergonomik müdahaleler, işe bağlı KİSS’in önlenmesi ve yönetilmesinde son derece etkilidir. Araştırmalar, kapsamlı korunma girişimlerinin uygulanması sonucunda işverenlerin, korunma için harcanan her dolar karşılığında 80-220 dolar arasında değişen tasarruf sağladığını göstermektedir.10 Ergonomi programları, işe bağlı KİSS’leri ve sakatlıkları engellemede, maliyet etkinliği kanıtlanmış bir yaklaşımdır.10

Ergonomi programlarının faydaları sadece maliyet tasarrufuyla sınırlı değildir. Bu programlar, yaralanma oranlarını ve ilgili maliyetleri azaltmakla kalmaz, aynı zamanda çalışan devir hızını ve devamsızlığı düşürür, ürün kalitesini artırır ve genel üretkenliği yükseltir.15 Bir çalışma, ergonomi programlarının KİSS’lerde ortalama %59, olay oranında %65, kaybedilen iş günlerinde %75, kısıtlı çalışma günlerinde %53, işçi tazminat maliyetlerinde %68 ve işgücü maliyetlerinde %43 azalma sağladığını ortaya koymuştur.15 Ayrıca, iş sağlığı ve güvenliği kültürünü benimseyen şirketlerin, 13 yıllık bir dönemde rakiplerinden %325’e kadar daha iyi piyasa performansı gösterdiği belirtilmiştir.15

Bu veriler, işverenlerin KİSS önleme ve yönetimine yaptıkları yatırımları sadece bir maliyet kalemi olarak değil, aynı zamanda uzun vadeli stratejik bir yatırım olarak görmeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Ergonomik müdahaleler ve sağlık programları gibi önleyici tedbirler, başlangıçta bir maliyet gibi görünse de, dolaylı maliyetlerdeki büyük tasarruflar yoluyla önemli bir yatırım getirisi sağlamaktadır.9 Bu, şirketlerin sadece yasal yükümlülüklerini yerine getirmekle kalmayıp, aynı zamanda finansal olarak da akıllıca bir karar verdikleri anlamına gelmektedir. Gelişmiş ülkelerde artan finansal ve yasal baskılar, hükümetleri KİSS’den korunmak için acil ve etkin politikalar geliştirmeye zorlamış, bu da işyerlerinde ergonomi ve ergonomik eğitimlerin hızla yaygınlaşmasına neden olmuştur.10

5. Sonuç ve Değerlendirme

İşe bağlı kas iskelet sistemi sorunları, küresel ve ulusal düzeyde ciddi bir halk sağlığı ve ekonomik yük oluşturmaktadır. Bu rahatsızlıklar, çalışanların yaşam kalitesini düşürmekle kalmayıp, aynı zamanda işletmelerin üretkenliğini, karlılığını ve sürdürülebilirliğini de olumsuz etkilemektedir.

Raporda sunulan veriler, KİSS’in yaygınlığının, özellikle Avrupa ve ABD gibi gelişmiş ekonomilerde yüksek olduğunu göstermektedir. Türkiye’de ise bu alandaki resmi ve güncel veri eksikliği, sorunun gerçek boyutunun tam olarak anlaşılamamasına ve dolayısıyla etkili ulusal politikaların geliştirilememesine yol açmaktadır. Mevcut düşük bildirim oranları, KİSS’in Türkiye’deki işgücü üzerindeki etkisinin resmi istatistiklerden çok daha büyük olabileceğini ve önemli bir “gizli işgücü kaybı”nın varlığını düşündürmektedir.

KİSS’in ekonomik maliyetleri, doğrudan tedavi ve tazminat giderlerinin ötesinde, üretkenlik kaybı, yeniden eğitim, işe alım ve presenteeism gibi dolaylı maliyetlerle katlanarak artmaktadır. Dolaylı maliyetlerin, doğrudan maliyetleri 2 ila 5 katına kadar aşabileceği bulgusu, bu sorunların sadece bir sağlık harcaması değil, aynı zamanda kapsamlı bir ekonomik problem olduğunu ortaya koymaktadır. Özellikle presenteeism’in devamsızlıktan çok daha fazla verimlilik kaybına neden olması, işverenlerin bu görünmez maliyet kalemine daha fazla odaklanması gerektiğini göstermektedir.

İşe geri dönüş süreçlerinin karmaşıklığı ve Türkiye’deki düşük istirahat süreleri, çalışanların tam iyileşmeden işe dönme eğiliminde olduğunu ve bunun da kronikleşme riskini artırdığını düşündürmektedir. Bu durum, kapsamlı rehabilitasyon ve işe geri dönüş programlarının yanı sıra, çalışanların işlerini kaybetme korkusu gibi psikososyal faktörlerin de ele alınması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Son olarak, ergonomik müdahalelerin ve önleyici programların, KİSS’in hem insidansını hem de maliyetlerini önemli ölçüde azaltmada son derece maliyet etkin olduğu kanıtlanmıştır. Bu tür yatırımlar, sadece yasal uyumluluğu sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda işletmeler için uzun vadede finansal getiri ve rekabet avantajı sağlamaktadır. Türkiye’nin bu alandaki veri eksikliğini gidermesi, kapsamlı maliyet analizleri yapması ve uluslararası iyi uygulama örneklerini benimseyerek iş sağlığı ve güvenliği politikalarını güçlendirmesi, hem çalışan sağlığının korunması hem de ulusal ekonominin sürdürülebilirliği açısından kritik öneme sahiptir.

Alıntılanan çalışmalar

  1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ – T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.csgb.gov.tr/Media/1sde3sxs/34.pdf
  2. Meslek hastalıklarının yüzde 50’si işe bağlı kas ve iskelet sistemi kaynaklı – İstanbul Gelişim Üniversitesi, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://gelisim.edu.tr/tr/gelisim-haber-meslek-hastaliklarinin-yuzde-50si-ise-bagli-kas-ve-iskelet-sistemi-kaynakli
  3. The Burden – The EFORT White Book – NCBI Bookshelf, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK585937/
  4. Economic Impact of Work-Related Musculoskeletal Disorders—A …, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/367589544_Economic_Impact_of_Work-Related_Musculoskeletal_Disorders-A_Systematic_Review
  5. KİSH (Kas İskelet Sistemi Hastalıkları) ile ilgili istatistikler – EU-OSHA, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://osha.europa.eu/sites/default/files/HWC_20-22-MSDs-PPT-Statistics_TR.pdf
  6. How musculoskeletal conditions impact workforce health | Kaiser …, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://business.kaiserpermanente.org/healthy-employees/care-conditions/musculoskeletal-conditions
  7. Muscluloskeletal Disorders in the Workplace: 2024 report – Co Action Health, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.coactionhealth.co.uk/post/muscluloskeletal-disorders-in-the-workplace-2024-report
  8. meslek hastalıkları – Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.csgb.gov.tr/Media/fgwlc5ol/meslekhastaliklari.pdf
  9. Uncovering Hidden Costs of Work-related MSDs – WorkCare, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://workcare.com/resources/blog/uncovering-hidden-costs-of-work-related-msds/
  10. İşe Bağlı Kas İskelet Sistemi Hastalıkları Ve Ergonomi – Aktif Ankara …, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, http://www.aktifankaraosgb.com/ise-bagli-kas-iskelet-sistemi-hastaliklari-ve-ergonomi/
  11. Ankara’daki Bir Hastanenin Çalışanlarında İşe Bağlı Kas-İskelet …, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://ankaratipfakultesimecmuasi.net/tr/makaleler/ankaradaki-bir-hastanenin-calisanlarinda-ise-bagli-kas-iskelet-sistemi-sorunlari-ve-iliskili-faktorler/doi/atfm.galenos.2021.97720
  12. Kas ve İskelet Sistemi Hastalıkları Perspektifinden İş Gücü Kayıpları …, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.saglikliturkiye.org/images/publications/kas-ve-iskelet-sistemi-hastaliklari-perspektifinden-is-gucu-kayiplari-raporu-2016-06-23.pdf
  13. MESLEKİ KAS VE İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARI | Meslek Hastalığı ve Riskli Görülen Sektörler, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.meslekhastaligi.org/mesleki-kas-ve-iskelet-sistemi-hastaliklari/
  14. PRESENTEEISM: NEDENLERİ, YARATTIĞI … – DergiPark, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/288973
  15. costs of MSDs – The Ergonomics Center, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://ergocenter.ncsu.edu/ergohowl_q2_2021/
  16. Occupation and Risk for Injuries – Injury Prevention and Environmental Health – NCBI, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK525209/
  17. Health and Economic Outcomes Associated With Musculoskeletal Disorders Attributable to High Body Mass Index in 192 Countries and Territories in 2019, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9860530/
  18. Türkiye’deki İş Kazaları, Meslek Hastalıkları ve İşgünü … – DergiPark, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4367506
  19. PRESENTEEISM (İŞTE VAROLMAMA SORUNU) İLE … – Tüm DSpace, erişim tarihi Temmuz 22, 2025, http://adudspace.adu.edu.tr:8080/jspui/bitstream/11607/1340/1/437530.pdf